Khi HTX là lá chắn chống sốc cho giá nông sản đô thị

Thành phố là nơi tập trung dân cư và cũng là khu vực dễ bị tổn thương nhất trước những biến động của thị trường lương thực. Chỉ cần một cơn bão đi qua, hay một đợt dịch bệnh trên vật nuôi, giá rau xanh, thịt cá lập tức tăng vọt. Sự phụ thuộc gần như hoàn toàn vào hệ thống thương lái trung gian khiến người tiêu dùng và ngay cả các nhà bán lẻ cũng thiếu đi khả năng dự báo và kiểm soát.

Chìa khóa "chống sốc" giá từ chuỗi khép kín

Theo báo cáo tổng hợp từ TP.HCM và Hà Nội, hai đô thị này hiện chỉ tự cung cấp được khoảng 30-40% nhu cầu về rau củ quả. Đặc biệt, khi xảy ra thiên tai như bão lũ, nguồn cung từ các tỉnh lân cận bị cắt đứt có thể dẫn đến thiếu hụt cục bộ tới 50-60% lượng rau xanh cần thiết, đẩy giá thực phẩm tăng 30-50% chỉ trong vài ngày. Khoảng cách lớn giữa nhu cầu và khả năng tự chủ nguồn cung này tạo ra "khoảng trống an ninh" rất lớn.

Vấn đề không chỉ nằm ở giá cả. Nỗi lo về an toàn vệ sinh thực phẩm (ATVSTP) luôn thường trực, khi thực phẩm phải đi qua nhiều khâu vận chuyển và bảo quản lỏng lẻo. Người tiêu dùng muốn mua rau củ quả sạch nhưng lại khó tìm được nguồn gốc rõ ràng.

Trong khi bản chất của HTX là sự liên kết giữa các hộ sản xuất nhỏ lẻ, giúp họ có sức mạnh tập thể trong đàm phán và phân phối. Trong mô hình "từ nông trại đến bàn ăn", HTX đóng vai trò là cầu nối trực tiếp tổ chức sản xuất theo kế hoạch, kiểm soát đầu vào, thu hoạch, sơ chế và phân phối thẳng đến các điểm bán lẻ, siêu thị hoặc bếp ăn tập thể.

Bằng cách cắt giảm tối đa các khâu trung gian, HTX loại bỏ được các chi phí do thương lái và khâu vận chuyển phức tạp gây ra. Điều này cho phép HTX duy trì được mức giá ổn định, ngay cả khi thị trường bên ngoài có những biến động thất thường. HTX tự xây dựng chiến lược dự trữ và luân phiên mùa vụ, đảm bảo nguồn cung không bị đứt gãy.

Chuyên gia Vũ Vinh Phú, nguyên Chủ tịch Hội Siêu thị Hà Nội cho biết trong hệ thống phân phối truyền thống, mỗi khâu trung gian đều cộng thêm chi phí và rủi ro. HTX hiện đại là mô hình kinh tế tập thể có thể chủ động kiểm soát cả ba yếu tố: Sản lượng, chất lượng và giá thành tại cổng nông trại. Đây chính là cơ chế tự vệ hiệu quả cho an ninh lương thực đô thị trong thời đại biến động.

Để minh chứng cho vai trò "chống sốc" này, hãy nhìn vào trường hợp của HTX Chúc Sơn (Hà Nội), đơn vị cung ứng chủ lực cho một số hệ thống siêu thị lớn, các bếp ăn trường học, khu công nghiệp tại Hà Nội.

Được thành lập bởi các thành viên có kinh nghiệm trong việc canh tác hữu cơ, HTX Chúc Sơn đã đầu tư xây dựng vùng trồng chuyên canh rộng gần 20 hecta, áp dụng công nghệ tưới tiêu hiện đại và hệ thống nhà lưới, nhà màng, máy móc và quy trình truy xuất nguồn gốc đến từng luống rau.

HTX tổ chức sản xuất theo đơn đặt hàng trước của đối tác phân phối, thay vì sản xuất theo kiểu tự phát rồi chờ bán. Trong những tháng cao điểm mưa bão (tháng 8 đến tháng 10), HTX tăng cường diện tích trong nhà lưới và nhà kính, có kế hoạch trồng những loại rau phù hợp.... Nhờ vây, HTX duy trì được sản lượng cung ứng rau ngay cả trong những đợt mưa lớn.

Trong một số thời điểm mưa bão, khi giá rau ngoài chợ truyền thống tăng 15-20%, thậm chí có thời điểm tăng đến 30% do ảnh hưởng của hai cơn bão liên tiếp, HTX vẫn giữ giá bán ổn định cho đối tác phân phối, hoặc chỉ tăng tối đa 5% để bù đắp chi phí nhân công tăng cường. Sự ổn định này giúp các siêu thị giữ chân khách hàng và tránh được cơn sốt giá cục bộ.

Giám đốc HTX Chúc Sơn Hoàng Văn Thám, cho biết vai trò của HTX không chỉ là trồng rau, mà là cung cấp giải pháp an toàn. Khi thị trường "sốt", nếu HTX cũng tăng giá theo, người tiêu dùng sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. HTX chấp nhận lợi nhuận thấp hơn trong ngắn hạn để duy trì sự ổn định, vì sự ổn định đó củng cố lòng tin lâu dài của đối tác và người dân thành phố vào thương hiệu HTX.

Nhân rộng mô hình "chống sốc"

Sự thành công của các HTX tiên phong là tín hiệu tích cực cho thấy mô hình kinh tế tập thể đang được tái định hình để phù hợp hơn với nhu cầu của kinh tế thị trường. HTX không còn là nơi tập hợp sản xuất đơn thuần mà đã trở thành mắt xích quan trọng quản lý chuỗi cung ứng.

Tuy nhiên, thống kê hiện tại cho thấy, trong số hơn 21.000 HTX nông nghiệp trên cả nước, chỉ khoảng 10% HTX thực sự vận hành hiệu quả theo mô hình chuỗi giá trị khép kín và đủ khả năng cung ứng ổn định, đạt chuẩn vào các hệ thống bán lẻ hiện đại (siêu thị, cửa hàng tiện lợi). Phần lớn HTX còn lại vẫn hoạt động theo kiểu cung cấp nguyên liệu thô và chịu sự chi phối lớn từ thương lái. Chính vì vậy, quy mô của "tấm lá chắn xanh" này vẫn còn quá mỏng so với nhu cầu khổng lồ của thị trường đô thị.

Điển hình về những khó khăn trong thực tiễn là trường hợp của HTX Nông nghiệp, Sản xuất, Thương mại và Dịch vụ Phước An (TP.HCM). HTX này từng cung ứng hàng tấn rau an toàn mỗi ngày cho thị trường. Tuy nhiên, có thời điểm, do cú sốc thị trường (như dịch bệnh COVID-19) và thiếu vốn để duy trì hệ thống logistics, đầu ra bị thu hẹp đáng kể. Nhiều thành viên đã phải giảm diện tích trồng trọt, thậm chí bỏ hoang nhà lưới, dẫn đến sự xuống cấp nghiêm trọng của cơ sở vật chất và mất niềm tin. Sự đứt gãy chuỗi cung ứng ngay tại khâu đầu vào và đầu ra cho thấy mô hình từ nông trại đến bàn ăn, dù tiềm năng, vẫn cực kỳ mong manh nếu thiếu sự hỗ trợ tài chính và quản trị chuyên nghiệp.

Để mô hình này được nhân rộng và trở thành trụ cột vững chắc cho an ninh lương thực đô thị, cần có sự tiếp sức mạnh mẽ hơn từ chính sách để hỗ trợ HTX xây dựng các trung tâm sơ chế, bảo quản lạnh (kho lạnh), và các điểm phân phối vệ tinh ngay tại cửa ngõ thành phố để giảm thiểu chi phí và thời gian vận chuyển.

Hay việc hỗ trợ HTX áp dụng công nghệ 4.0 trong quản lý sản xuất, kiểm kê kho và bán hàng trực tuyến, từ đó giúp HTX phản ứng nhanh hơn với nhu cầu thị trường.

Ông Nguyễn Trọng Long, Giám đốc HTX Hoàng Long (Hà Nội), cho biết các HTX chăn nuôi theo chuỗi rất cần “bàn tay” của ngành chức năng trong việc ổn định nguồn cám phục vụ chăn nuôi hữu cơ hoặc chủ động về nguyên liệu đầu vào để đảm bảo lợi nhuận cũng như yên tâm chăn nuôi theo đúng quy trình vệ sinh an toàn thực phẩm.

Như ông Lê Đức Thịnh, Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn Bộ NN&MT, cho biết HTX là mô hình kinh tế có tính xã hội cao nhất. Đầu tư vào HTX không chỉ là đầu tư vào nông nghiệp mà là đầu tư vào sức khỏe cộng đồng và sự ổn định kinh tế - xã hội. Cần xem HTX là thành phần không thể thiếu trong chiến lược bảo đảm an ninh lương thực quốc gia.

Việc nhân rộng và phát triển mô hình HTX chuỗi giá trị khép kín chính là giải pháp bền vững, giúp đô thị Việt Nam không còn phải "hụt hơi" mỗi khi thị trường nông sản gặp biến động, mang lại những bữa ăn an toàn, ổn định cho mọi gia đình.

Huyền Trang