HTX và bài toán tái cấu trúc quy mô lớn để tạo sức mạnh xuyên vùng

Đây không chỉ là thay đổi về địa giới mà là sự mở ra một không gian kinh tế mới rộng lớn, đòi hỏi các tổ chức kinh tế tập thể (KTTT) phải chuyển mình thành các thực thể kinh doanh lớn, đa ngành, xuyên tỉnh, hoạt động không khác gì một tập đoàn nông nghiệp (Agribusiness Cluster) phi vốn nhà nước.

Thách thức tất yếu

Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 16/6/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả KTTT trong giai đoạn mới đã đặt ra mục tiêu lớn: đến năm 2030, cả nước có khoảng 45.000 HTX, trong đó tiếp tục phát triển các HTX ứng dụng công nghệ cao vào sản xuất và tiêu thụ và có ít nhất 3 HTX đứng trong danh sách 300 HTX top đầu thế giới. Để đạt được mục tiêu này, việc duy trì các HTX chỉ hoạt động trong phạm vi một xã, một huyện (trước đây) là không khả thi.

Thực tiễn cho thấy, thách thức của nông nghiệp và khu vực KTTT hiện vẫn còn khá lớn. Trong đó, tình trạng quy mô sản xuất nhỏ, khó đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng khắt khe như VietGAP, GlobalGAP hay hữu cơ vẫn còn phổ biến. Bên cạnh đó, nhiều HTX đang thiếu vốn đầu tư vào công nghệ chế biến sâu và hệ thống logistics hiện đại. HTX cũng thiếu khả năng kết nối trực tiếp với các thị trường xuất khẩu, buộc phải phụ thuộc qua nhiều khâu trung gian, dẫn đến giảm lợi nhuận.

Bối cảnh sắp xếp lại đơn vị hành chính cấp xã, sáp nhập tỉnh, dù là thách thức hành chính ban đầu, lại chính là "cơ hội vàng" để KTTT phá vỡ các rào cản địa phương, hình thành các cụm kinh tế hợp tác hùng mạnh, tận dụng lợi thế về nguồn nguyên liệu dồi dào trên quy mô hàng trăm, thậm chí hàng nghìn héc ta.

Theo chuyên gia của Control Union, yêu cầu tái cấu trúc của KTTT, HTX bắt nguồn từ nhu cầu thị trường. Các nhà nhập khẩu quốc tế không chỉ quan tâm đến chất lượng sản phẩm mà còn yêu cầu sự ổn định về nguồn cung và khả năng truy xuất nguồn gốc trên diện rộng. Một HTX đơn lẻ ở bất kỳ địa phương nào, dù có sản phẩm đạt chuẩn, khó có thể đáp ứng đơn hàng 500 tấn/tháng hay duy trì chuỗi lạnh xuyên biên giới. Đây là lúc mô hình sáp nhập các HTX, hình thành các liên hiệp HTX đa ngành, xuyên tỉnh, thành phát huy vai trò.

Mô hình này không đơn thuần là sự cộng gộp HTX mà là sự chuyên môn hóa cao. Ví dụ, liên hiệp HTX có thể gồm các HTX chuyên trách về giống và canh tác hữu cơ tại vùng nguyên liệu, các HTX chuyên về chế biến sâu và đóng gói tại vùng có lợi thế về giao thông và hạ tầng, và HTX chuyên về logistics, marketing, xuất khẩu đặt tại trung tâm kinh tế vùng.

Ông Lưu Viết Dũng, Chủ tịch HĐQT Liên hiệp HTX Liên minh quốc gia, cho rằng bối cảnh sáp nhập tỉnh hay liên kết vùng không chỉ là thay đổi địa giới hành chính, mà là yêu cầu về tái cấu trúc sản xuất. Một HTX đơn lẻ khó đáp ứng được đơn hàng xuất khẩu hàng trăm tấn/tháng, nhưng một liên hiệp HTX, nhất là những liên hiệp HTX kết nối được ở 3 miền Bắc – Trung – Nam sẽ bao gồm các đơn vị chuyên môn hóa, tập hợp nguồn lực từ nhiều địa phương có thể làm được. Liên hiệp HTX là mô hình kiến tạo để "biến 1+1 thành nhiều hơn 2", tạo ra lợi thế cạnh tranh về quy mô, vốn và thương hiệu. Đây phải là ưu tiên số một trong chiến lược phát triển nông nghiệp quốc gia.

Sự thay đổi mô hình quản trị cũng là tất yếu. Khi hoạt động xuyên tỉnh, liên hiệp HTX cần áp dụng mô hình quản trị chuyên nghiệp, thay thế cơ chế quản lý thủ công, dựa vào kinh nghiệm. Cần có đội ngũ quản lý chuyên trách về tài chính, pháp lý và thương mại quốc tế, đảm bảo sự minh bạch và hiệu quả trong hoạt động kinh doanh đa vùng.

Từ ý tưởng đến thực tiễn

Thực tế, mô hình liên kết đã và đang được triển khai thí điểm tại nhiều nơi, nhưng chưa đạt được quy mô xứng tầm của một "tập đoàn nông nghiệp" do rào cản về vốn và cơ chế điều phối.

Như HTX Chè Tân Thái 168 (Tuyên Quang) là một ví dụ điển hình về khả năng mở rộng quy mô sản xuất tại chỗ, với 30 thành viên và mô hình "trả chậm bằng sản phẩm" không lãi suất cho 40 tấn phân bón mỗi năm. Tuy nhiên, để thực sự mở rộng ra thị trường lớn, HTX này cần liên kết với các HTX chế biến sâu và có thương hiệu tại Thái Nguyên (vùng chè nổi tiếng). Liên kết này cho phép HTX Tân Thái 168 tập trung vào vùng nguyên liệu chè hữu cơ chất lượng cao và giao khâu đóng gói, marketing cho đối tác lớn hơn, tối ưu hóa chuỗi giá trị.

Tương tự, tại Đồng bằng sông Cửu Long, các liên hiệp HTX lúa gạo đang được hình thành giữa Đồng Tháp, An Giang và Cần Thơ để cùng ký kết các hợp đồng xuất khẩu gạo lớn, tránh tình trạng cạnh tranh nội bộ và bị ép giá. Điều này chứng minh rằng, quy mô lớn đi kèm với chuẩn hóa công nghệ là chìa khóa mở cửa thị trường quốc tế.

Để nhân rộng mô hình này, vai trò của Chính phủ và các Bộ ngành là vô cùng quan trọng trong việc thiết lập hành lang pháp lý và tài chính hỗ trợ. Trước hết, cần thiết lập chuẩn mực quản trị thống nhất bằng cách xây dựng bộ tiêu chuẩn quản trị và tài chính thống nhất cho các liên hiệp HTX xuyên tỉnh, giúp họ dễ dàng thu hút vốn đầu tư và hợp tác với các ngân hàng thương mại.

Kế đến, phải đẩy mạnh hỗ trợ vốn và cơ chế liên kết thông qua việc tăng cường hoạt động của Quỹ Hỗ trợ phát triển HTX quốc gia để cung cấp vốn dài hạn với lãi suất ưu đãi cho các dự án liên hiệp HTX quy mô lớn.

Hiện nay, sự tiếp cận vốn của các HTX vẫn còn hạn chế. Các địa phương đang nỗ lực hỗ trợ vay vốn từ nguồn Quỹ Quốc gia về việc làm, Quỹ Hỗ trợ phát triển HTX…, nhưng những con số này cần được nhân lên gấp nhiều lần trên quy mô quốc gia thông qua các quỹ tập trung.

Cuối cùng, cần chú trọng đào tạo chuyên sâu và công nghệ thông qua chương trình đào tạo nguồn nhân lực quản trị cao cấp, đồng thời đẩy mạnh hỗ trợ các HTX, liên hiệp HTX tiếp cận công nghệ số. Chính quyền địa phương, hệ thống Liên minh HTX Việt Nam đang tích cực hỗ trợ trang thiết bị cho các HTX để ứng dụng công nghệ số và đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử, và mô hình này cần được nhân rộng đồng bộ trên toàn quốc.

Huyền Trang